برچیده باد بساط سلطنت!
سیاوش رنجبر دائمی
(نگاهی به حرکتِ جمهوریخواهی در روزهای ۲۵ تا ۲۸ مرداد ۱۳۳۲)
جمهوریخواهی در ایران از سالهای پایانی دوره ی قاجار تا زمان وقوع انقلاب بهمن ۵۷ و سقوط سلطنت با برداشت ها و تعبیرهای متفاوت طرح و پیگیری شده است. در تحولات روزهای ۲۵ تا ۲۸ مرداد ۳۲ که نقطه عطفی در تاریخ معاصر ایران خوانده می شود ایرانیان مخالف سلطنت در باره جمهوری چه فکر می کردند. آیا محمد مصدق به فکر برقراری جمهوری در ایران بود و یا همانگونه که در پشت جلد قران نوشته و به شاه فرستاده بود او نه قصد جمهوری داشت و نه به فکر برانداختن سلطنت بود؛ ولی تاکید وی بر تعیین حق سرنوشت ملت با مراجعه به رفراندم و انحلال مجلس هفدهم را چه می توان تعبیر کرد، آیا این حرکت عبور از سلطنت نبود؟ جمهوریخواهی در حرکت احزاب، چهره های با نفوذ مذهبی و سیاسی آن روزها، نشریات هوادار مصدق، شعارهای مردم و حزب توده ی ایران بزرگترین سازمان سیاسی متشکل و سرتاسری چه بازتابی داشت و اینها چه فهمی از جمهوریخواهی داشتند.
دکتر سیاوش رنجبر دائمی استادیار تاریخ ایران معاصر در دانشگاه اسکاتلند بر این نظر است که «از حرکت جمهوریخواه روز های ۲۵ تا ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ تا به حال روایت کامل و مستندی تدوین نشده است. برخی از پژوهشگران که به آن روز ها پرداخته اند به چند گفته عمومی مانند ابراز علاقه دکتر حسین فاطمی, وزیر خارجه دولت ملی به برقراری نظام جمهوری در میتینگ مشهور میدان بهارستان عصر ۲۵ مرداد, شایعه نامزدی استاد علی اکبر دهخدا برای تصدی مقام ریاست جمهوری حکومت آینده یا اعلام برقراری “جمهوری دموکراتیک” توسط کمیته مرکزی حزب توده, استناد کرده اند. اما چگونگی بروز حرکت خیابانی برای پایان دادن به رژیم سلطنتی, ماهیت نظام جمهوری که در اعلامیه ها و مقاله ها مربوطه مشاهده می شود, واکنش نیرو های اصلی هوادار و مخالف دولت ملی به این تحولات و نظر و تصمیم گیری خود دکتر مصدق نسبت به درخواست جمهوری خواهان نیاز به بررسی عمیق تری دارد» که نویسنده در همین مقاله ی تحقیقی به آن پرداخته است. این پژوهش تاریخی پیش تر به زبان انگلیسی در فصلنامه “مطالعات ایرانیان” منتشر شده است. متن فارسی آن را با تغییرات موردی که نویسنده انجا م داده برای نخستین بار اینجا در اخبارروز می خوانید: