مروری بر کرونا از نگاهی تاریخی
سرور علیمحمدی
من این چند سطر را برای سپاس از دوست و رفیق گران‌قدرم ناصر مهاجر نگاشته‌ام. هرچند از تاریخ گفتار او در وبینار زمانه بیش از یک ماه می‌گذرد، اما شبح هولناک بیماری کووید ۱۹ هنوز هم بر زندگی ما سایه افکنده است و به باور صاحب‌نظران، نابودی‌اش شاید بیش از یک سال به درازا بکشد. از همین رو، اقدام شایسته‌ی رادیو زمانه را در بررسی تاریخی بیماری‌های مسری، با توجه به گسترش بی‌سابقه‌ی اپیدمی کووید ۱۹، باید ارج نهاد.
آلبر کامو می‌گوید در دنیا همان‌قدر که جنگ بوده، طاعون هم بوده است. با این همه، همواره جنگ‌ها و اپیدمی‌ها انسان‌ها را غافلگیر می‌کنند. شاید از خود بپرسیم که یک تاریخ‌نگار چگونه می‌تواند پرسشی را بررسی کند و پاسخی درخور برایش بیابد که نه در گذشته‌ها، بلکه در حال روی می‌دهد و روند عادی زندگی را در سراسر جهان مختل می‌کند؟
پس نخستین پرسش این است: در بحث بر سر بیماری کووید ۱۹، مورخ چه حرفی برای گفتن دارد؟
ناصر مهاجر در بحث کارشناسانه‌ی خود ابتدا اشاره‌ای دارد به تاریخ‌نگارانی که علم تاریخ و علم پزشکی را در کنار هم آموخته‌اند. به گفته‌ی او، این بخش از تاریخ‌نگاران می‌توانند دگردیسی‌ها و دگرگونی‌هایی را که در علم پزشکی رخ می‌دهد، بررسی کنند و درباره‌ی چگونگی پیدایش اپیدمی‌ها و راه و روش پیشگیری از شیوع بیماری‌های واگیردار (استفاده از دستکش و ماسک، اقدام به قرنطینه و…) داده‌ها و آگاهی‌هایی بدهند؛ چرا که اینها همه پیشینه‌ی تاریخی دارند. تاریخ‌نگاری که علم پزشکی نداند، بیشتر به زمینه‌های اجتماعی، اقتصادی و سیاسی و فرهنگی دوران‌های ایپدمی از منظر تاریخی توجه می‌کند و بر اساس داده‌های موجود و با توجه به جهان‌بینی‌اش، به داوری می-نشیند. تاریخ‌نگاری که اندیشه‌ی راهنمایش در رویکرد به تاریخ، بر بنیادهای روشنگری استوار است، در پناه باور به علم، بهتر می‌تواند داوری کند؛ چرا که در میان پایه‌های مهم روشنگری، علم و پیشرفت قرار دارد. البته تاریخ‌نگار به محدودیت‌ها و بحران‌های علم و پیشرفت نیز می‌بایست آگاهی داشته باشد.
در بحث بر سر چگونگی پیدایش اپیدمی‌ها، ناصر مهاجر ما را به دوران‌های پیشامدرن می‌برد تا نشان دهد که اپیدمی‌ها، اغلب توسط جنگ‌ها و تجارت میان قبایل و ملل شیوع یافته‌اند؛ برای مثال، بیماری‌هایی نظیر تیفوس، آبله، وبا، طاعون سیاه… و نیز بیماری همه‌گیر “آنفلوآنزای اسپانیایی” در آغاز قرن بیستم که جان میلیون‌ها انسان را گرفت.
گرچه بسیاری از این بیماری‌ها در اثر پیشرفت علم پزشکی و بهداشت عمومی به حاشیه رانده شده-اند، اما روش‌های مقابله با اپیدمی‌ها، امروز هم شباهت‌هایی با دوران‌های پیشامدرن دارد. به هنگام اپیدمی در قدیم، برای رفتن از جایی به جای دیگر، نیاز به جواز عبور بود. امروز هم در کشورهایی که اپیدمی کورونا در آنها شدید است، عبور و مرور مردم آزادانه انجام نمی‌گیرد و نیاز به مجوز دارد؛ برای مثال در ایتالیا. یا قرنطینه که پیشینه‌ای طولانی دارد. کشتی‌ها را دست‌کم چهل روز (ریشه‌ی واژه‌ی قرنطینه) نگه‌می‌داشتند و سرنشینان کشتی مجاز نبودند وارد شهر شوند. تنها بعد از طی دوره‌ی قرنطینه و اثبات عدم وجود موارد بیماری میان سرنشینان کشتی بود که انها می‌توانستند در شهرها تردد کنند.